نویسنده: جواد شجاع 

مفهوم علم:

علم در وسیع‌ترین مفهوم به معنای آموزش یا دانش است. اما واژه انگلیسی "science" به عنوان اصطلاحی کوتاه شده برای علوم طبیعی به کار می رود و هنوز هم نه تنها همه مطالعات منظمی را که ما علم می‌نامیم در بر می گیرد، بلکه مطالعات منظم تاریخ یا فلسفه را نیز شامل می شود. بنابراین علم را می توان به دانش مرتبت درباره پدیده‏های طبیعی و بررسی منطقی روابط میان مفاهیمی که این پدیده‌ها به کمک آنها بیان می شود تعریف کرد.[1] علم رشته‏ای از مطالعات بشری است که به صورت نظام یافته، به مشاهده و بررسی و طبقه بندی واقعیات مادی یا ذهنی و ماهیت رفتار جهان طبیعی یا فیزیکی دست می زند، با این هدف که دانش و شناخت و درک جدیدی از جهان به دست آورد و معمولاً آن دانش و شناخت و درک جدید را به صورت قوانینی کمی تنظیم و اثبات نماید. این موهبت بشری در پی افزایش شناخت و درک انسان از جهان پیرامون خود، خواص ذاتی فضا، ماده و انرژی و تأثیر متقابل آنها بر یکدیگر است. روش علم، تحقیق، مشاهده و طبقه بندی واقعیتها و معمولاً تنظیم قوانین ویژگیهای جهان است. در کلامی ساده علم، کشف روابط علت و معلولی میان پدیده‏ها است.[2] اندیشمندان همین روابط علی و معلولی میان پدیده ها را بر اساس زمان ظهور، روشهای مورد استفاده  و پیچیدگی به  ریاضیات (جبر، حساب، هندسه و غیره )، فیزیک، شیمی، زیست شناسی، جامعه‌شناسی طبقه بندی می کنند که بر اساس این طبقه بندی هر علمی مبتنی بر علم قبل از خود است. یعنی علاوه بر ویژگی‌های خود ویژگی‏های علم قبلی را نیز داراست. هر قدر در این طبقه بندی پایین می‌آییم موضوع علم خاص تر، عمیق تر، پیچیده تر و از نظر پیش بینی سخت‌تر می شود.[3]

مفهوم و پیشینه‏ی فناوری:

بند نخست: مفهوم فناوری

واژه فناوری یا تکنولوژی[4]، مرکب از دو واژه یونانی «تکنو» به معنای  هنر و حرفه و «لوژی» به معنای  «دانش و خرد» است. در زبان فارسی این واژه به «فن‏شناسی» ترجمه می شود. مدتی پیش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، معادل فارسی « فناوری» را برای آن برگزیده است.[5] در تعریف تکنولوژی یا دانش چگونگی[6] نه تنها اجماع همه جانبه‏ای میان اندیشمندان حوزه علم و تکنولوژی وجود ندارد، بلکه به یکی از چالش برانگیزترین مباحث بدل شده است. متحدالکلمه نبودن عبارت تکنولوژی (دوبخشی بودن کلمه)، اندیشمندان را از ارائه یک تعریف واحد گمراه کرده، و مجموعه‏ای از پدیده‏های طبقه بندی شده بر اساس کاربردشان در برگرفته است: 1- ماشین آلات و ابزار تولید 2- سیستم‏های سازمان دهنده از قبیل کارخانه ها 3- علوم کاربردی 4- روشهای دستیابی، یا روشهای که هدفشان دستیابی به یک موضوع خاص است، از قبیل بهره‏وری، رضایت انسان، یا کنترل بر محیط پیرامون 5- و مطالعه یا دانش در مورد چنین چیزهای، را می‏توان از معانی تکنولوژی دانست.[7] اغلب لغت نامه‏ها، تکنولوژی را به شناخت روش‌ها و مهارت‏های فنی و یا فن شناسی معنا می کنند. اما امروزه مفاهیم گسترده‌تری از این لغت در مراودات علمی و فنی در سطح جامعه رایج است. تکنولوژی نه علم محض است نه فن مطلق.[8] پی ای ابیتی[9] در یک تعریف جامعی از تکنولوژی،  آن را «مجموعه‏ای متشکل از اطلاعات، ابزارها و روش‌های که از علم و تجربه علمی نشأت گرفته‌اند و در توسعه، طراحی، تولید و بکارگیری محصولات، فرآیندها، سیستم ها، خدمات مورد استفاده قرار می گیرند»[10]، تعریف می‏کند. تعریف مشابهی نیز به وسیله‌ی سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) ارائه گردیده است. بنا به این تعریف تکنولوژی عبارت است از: «دانش  تجربه‌ای است که در ساختن کالا، روند تولید و یا عرضه‌ی خدمات به کار می رود. این دانش و تجربه در اختراع، طرح صنعتی و یا مدل مصرفی تجلی می یابد و یا اینکه در اطلاعات، مهارت‌های فنی و یا در خدمات و کمک‌هایی که به وسیله‌ی کارشناسان برای طرح، تأسیس و به کارگیری و یا نگهداری از یک کارخانه صنعتی و نیز مدریت و سازماندهی آنها به کار می رود بازتاب یافته است».[11]

در این تعاریف گوناگون مشاهده می‌شوند که علاوه بر محورهای سخت‏افزاری، نرم‏افزاری، مغزافزاری و دانش فنی، هدف تکنولوژی که ابزاری در خدمت نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جامعه نیز مورد توجه قرار می‏گیرد. بنابراین، بسته به نوع دیدگاه و برداشت، تاکنون تعاریف گوناگونی از اصطلاح تکنولوژی ارائه شده است که در مجموع می‌توان این تعریف را به دو گروه تقسم‌بندی نمود:[12] تعریفی که اسلوبی کلی به کار برده و بر نیازهای اجتماعی انگشت می‌گذارند و تعاریفی که اختصاصی هستند و جنبه‏ی فنی- صنعتی را مورد تأکید قرار می‏دهند. گروه نخست تکنولوژی را به "استفاده‌ی آگاهانه از دانش و تجربه برای دگرگونی طبیعت به سود نیازهای بشری"، یا "دانش چگونگی عمل و ایجاد اشیای مفید" تعریف می‌کند. گروه دوم که جنبه‌ی فنی آن اهمیت داده‌اند، در ارائه‌ی تعریف، بیشتر به منشا و عناصر تشکیل دهنده‌ی تکنولوژی تأکید ورزیده‌اند. اگر چه این نوع تقسیم بندی تا حدودی انتزاعی است و در برخی موارد تشخیص تکولوژی از دانش فنی و مرزبندی بین آنها مشکل است ولی تفکیک آنها از این نظر حائز اهمیت است که کشورهای درحال توسعه و کمتر توسعه یافته نه تنها فاقد تکنولوژی هستند بلکه از دانش فنی به کارگیری آن نیز به بهره می باشند. به زبان ساده روش انجام کارها توسط ما یا اجرای عملی دانش را می توان تکنولوژی نامید که می‌تواند هدف و قلمرو تکنولوژی را بیان نماید.

بند دوم: پیشینه‌ی‌ فناوری

مورخان کشف آتش را روزنه جدید از جهان ناشناخته برای بشر می دانند که تمدن ها بر پایه بهره‏گیری از فناوری خلاق در امتداد آن شکل گرفتند و استوار شدند و برخی از آنها وقتی از فناوری عقب ماندند مضمحل شدند. امپراطوری ایران، مصر، روم، یونان و سرزمین های خاور دور بقای خاطر خود را بر استعمال فناوری مدیون هستند.  چرخ و محور، تیر و کمان، ارابه و شمشیر فناوری های بودند که به جوامع کمک می کردند تا منابع طبیعی را برای تأمین خواسته ها و نیاز های انسانی مهار کنند. در همان زمان از این ابزارها برای دفاع از قلمروها و اموال در برابر متجاوزان و همچنین برای کسی ثروت و قدرت بیشتر استفاده می‌شد. فناوری در عهد باستان به انسان ها هم در هنگام صلح و هم در زمان جنگ قدرت می دهد و از آن  می‌توانستند به نفع انسان یا برای نابودی او استفاده کنند. اما در هر دو حال یک انگیزه وجود داشت و آن تسلط بر طبیعت بود.

پاسخ به تصورگرایی انسان در قالب ساختار بیرونی با ظهور انقلاب صنعتی، حدود سه قرن پیش، جهشی جدید را به خود دید. ناگهان نوآوری های بزرگ در قلمرو فناوری به شکلی چشمگیر زندگی و کسب و کار مردم را تغییر داد. سیستم کارخانه متولد شد و تولید انبوه غالب گردید. بسیاری از اقتصادها از شکل کشاورزی محور به شکل صنعت محور تبدیل شدند و با بهره گیری از تحولات فناوری ثروت و استیلا بیشتر بر جهان بیرون خلق شد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم علم و فناوری به شدت به هم نزدیک شدند. اکتشافات علمی پیشرفت فناوری ها را موجب گردید و در مقابل نیز دانش فنی و تجهیزات فناوری موجب پیشرفت علم گردید. این پیوند و ارتباط نزدیک موجب انفجاری در تحولات فناوری شد. جنگ جهانی نخست و دوم سرعت پیشرفت ها را در فناوری تسریع نمود و پیشرفت ها و مصائبی که امروز شاهد آن هستیم را در عرصه های جدید همچون فناوری های زیستی، فناوری اطلاعات، اکتشافات در اعماق فضا، دریا و بستر زمین، و اخیراً فناوری نانو خلق نمود.

بند سوم: تفاوت علم و فناوری

چنان که در قسمت پیشین بیان شد، علم و فناوری در مسیر توسعه خود همگرایی‌های را با یکدیگر تجربه می‌کنند، اما همیشه به این معنا نیست که علم و فناوری هر دو در یک مسیر گام بر می دارند بلکه در ماهیت و اهداف خود دو مفهوم متفاوت هستند.

علم را می توان جستجوی قوانین موضوعی حاکم بر پدیده های طبیعی، بدون توجه به کاربردهای اقتصادی آن دانست، در حالی که فناوری کاربرد مستقیم اصول و قوانین علمی برای زندگی انسان در فرآیند تولید است. فناوری با دانش چگونگی و علم با دانش چرایی مرتبط است. به عبارتی می توان علم را زاینده دانش و فناوری را تسهیل‌گر ثروت مادی دانست،[13]و تنها وقتی برای چیزهای جدید، به راه انداختن یک سیستم یا ارائه یک خدمت، علم به اجرا گذاشته می شود ما وارد قلمرو فناوری می شویم. بر این اساس تفاوت‌های را میان علم و فناوری متخصصان بر می شمارند:[14]

  • در حالی که هدف اساسی علم و فناوری هر دو دستیابی به شناخت انواع منابع است فعالیت های علمی در جهت ایجاد اطلاعات اساسی و بالقوه برای توسعه فناوری به کار می روند.
  • علم مرز ندارد و در تمام جهان منتشر می شود و فناوری محدود به مرزهای تجاری است.
  • فعالیت‌های علمی بر حسب محاسن ذاتی و فناوری بر حسب میزان کمک به اهداف اجتماعی و اقتصادی ارزیابی می شوند.

 


[1] - دمپی یر، تاریخ علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، چ 3، تهران، انشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ، 1383، ص 1.

[2] - محمد نقی مهدوی، فرهنگ توصیفی تکنولوژی، تهران، انتشارات چاپار، 1385، صص 206 تا 207.

[3] - غلام رضا جمشیدیها، پیدایش نظریه های جامعه شناسی، چ 2، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1378، صص 124- 125.

[4]- Technology

[5] - محمد نقی مهدوی، پیشین، ص 93.

[6]- Know-how

[7] - Lyria Bennett Moses., “Recurring Dilemmas: The Law’s Race to Keep up with Technological Change”, The Berkeley Electronic Press, 2007 p.10. (Available at:  http://law.bepress.com/unswwps/flrps/art21)

[8] - محمد نقی مهدوی، پیشین، ص 94.

[9] - P. A. Abetti.

[10] - ویتوریو کیه زا، استراتژی و سازماندهیR&D، مترجمان سید سپهر قاضی نوری و محبوبه مهدیخانی، تهران، مرکز صنایع نوین وزارت صنایع و معادن، 1384، ص 18.

[11] - فیصل عامری، سرمایه گذاری مستقیم خارجی و نقش آن در انتقال تکنولوژی به کشورهای رشد یابنده، مجله‌ی پژوهش حقوق و سیاست، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، شماره‌ی 5، صص 45 و 46.

[12] - همان

[13] - سید سپهر قاضی نوری، سیاست گذاری، برنامه ریزی علم وتکنولوژی: مطالعه مورد نانوتکنولوژی در ایران، نشر آشنا، تهران، 1381، ص 6.

[14] - سید سپهر قاضی نوری، صص 7 و 8.