آسیبشناسی حضور مخترعان و نوآران در نمایشگاههای بینالمللی با تاکید بر حفظ مالکیت فکری
حسن علمخواه1*، جواد شجاع2، محمود صادقی3
1. دانشجوی دکترای نانومواد دانشگاه تربیت مدرس
2. دانشآموخته کارشناسی ارشد حقوق، دانشگاه علامه طباطبایی (ره)
3. دانشیار حقوق خصوصی دانشگاه تربیت مدرس
........................................................................................................................................................................................................................................................
چکیده:
نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریها مکانی برای عرضه و تجاریسازی اختراعات بشمار میروند. در سالهای اخیر حضور مخترعان و موسسات اعزامکننده ایرانی به اینگونه نمایشگاهها زیاد شده است. با مطالعه دقیق و موشکافانه موضوع در مییابیم که علاوه بر مزایا و منافع این نمایشگاهها، اعزام مخترعان به نمایشگاههای بینالمللی اختراعات با چالش‌ها و مشکلاتی همراه است که در صورت عدم توجه به این موضوع موجب خسران هرچه بیشتر برای کشور و بصورت دقیقتر برای مخترعان خواهد شد. به علت گستردگی موضوع در مقاله حاضر، صرفا موضوع مسائل حقوق مالکیت فکری در ارتباط با نمایشگاههای بینالمللی مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرند. لذا در این مقاله ابتدا به چالشهای نمایشگاههای بینالمللی از منظر حقوق مالکیت فکری نگریسته شده و در ادامه معاهدات مربوطه و راهکارهای قانونی برای افزایش ضریب اطمینان در حضور و عرضه اطلاعات در نمایشگاه مورد کنکاش قرار میگیرد.
کلیدواژه: نمایشگاههای بین المللی اختراعات، مالکیت فکری، سرقت اختراعات.
........................................................................................................................................................................................................................................................
1- مقدمه
تاریخچه برگزاری نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریها به چندین قرن قبل باز میگردد. اولین نمایشگاه بینالمللی اختراعات با عنوان «بزرگترین نمایشگاه فعالیتهای صنعتی ملل جهان»در سال 1851 در هدی پارک کریستال پالاس لندن بصورت رسمی برگزار شد. به طور کلی، سیر برگزاری نمایشگاههای بین المللی اختراعات و نوآوریها را می توان به سه دوره تقسیم نمود.
1-1) دوره‌ی صنعتی شدن از 1851- 1938 میلادی (Industrialization)
این دوره از نمایشگاهها بیشتر برای تجارت و کسب شهرت و نشان دادن اختراعات و پیشرفتهای فناورانه در کشورهای مختلف برگزار میشد. در این بازه‌ی زمانی نمایشگاهها به مرکزی برای نمایش پیشرفتهای علمی و فناوری انجام شده در جهان مبدل شده بودند. از مهمترین آنها، نمایشگاه بینالمللی اختراعاتی بود که در سال 1873 به دنبال دعوت پادشاهی اتریش و مجارستان برای برگزاری نمایشگاه بینالمللی از اختراعات در کشور پادشاهی اتریش و مجارستان برگزار شد. این نمایشگاه دو اثر مهم داشت (WIPO 2010):
اول اینکه بسیاری از مخترعان بهدلیل فراهم نبودن حمایتهای حقوقی مناسب و نگرانی از سرقت اختراعات خود از شرکت در این نمایشگاه امتناع کردند که در نهایت دولت پادشاهی اتریش و مجارستان مجبور شد تا برای ایجاد ضمانتهای حقوقی قوانین داخلی خود را اصلاح نماید؛
دوم اینکه پس از برگزاری نمایشگاه، در همان سال (1873) برای بررسی حمایتهای بهتر از اختراعات در سطح بینالمللی کنگرهای برگزار شد و موجب شکل‌گیری رژیم حقوقی بینالمللی برای حمایت از مالکیت فکری شد که سرانجام در کنفرانس پاریس 1878 منجر به تصویب کنوانسیون بینالمللی پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی[1] گردید. از سوی دیگر، این حرکت بینالمللی برای یکپارچه سازی قوانین مالکیت فکری در سطح بینالمللی بود که در نهایت موجب تاسیس سازمانی جهانی مالکیت فکری (WIPO)[2] در سال 1970 شد.
به علاوه، نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریهای مشهور دیگری از جمله 1889 پاریس، 1893 شیکاگو، 1900 پارس، 1904 سنت لویس و 1915 سانفرانسیسکو در این دوران برگزار شدند.
1-2) دوره‌ی مبادلات فرهنگی از 1939- 1991 میلادی (Cultural Exchange)
در این دوران به دنبال تحولات سیاسی در روابط میان اعضای جامعه‌ی ملل فضای برگزاری نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریها به کانونی برای گفتمان مردمان جهان در مورد آینده‌ی جهان مبدل شده بود و موضوع فناوری‌ها و اختراعات هرچند از موضوعات مهم برگزاری این نمایشگاهها تلقی می‌شدند، ولی آرمان اصلی گردهمایی‌ها برای ساخت جهان آینده و آرمانها بودند. نمایشگاه بین المللی 1939 نیویورک در ایالات متحده با عنوان «بنای جهان فردا»[3] از مهمترین نمایشگاههای برگزار شده در این دوره‌ی زمانی میباشد (WIPO 2010).
1-3) دوره‌ی برندینگ ملی از 1992 تاکنون (National Branding)
از سال 1992 کشورها تلاش کردهاند تا نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریها را با قدرت و جدیت بیشتری برگزار نمایند تا از طریق غرفههایی با عنوان کشورشان بتوانند برند کشورشان را در سطح بینالمللی افزایش دهند. جهان به سمتی پیش میرود که وجهه نام ملی یکی از سرمایههای کلیدی به شمار میرود و غرفههای کشورها در نمایشگاههای بینالمللی اختراعات و نوآوریها نقش بسزایی را در اعتبار بینالمللی کشورها بازی میکنند. بنابراین، علاوه بر دلایل فرهنگی و نمادی، کشورهای سازماندهنده نمایشگاههای بینالمللی و شهرها و مناطق تاریخیشان چنین نمایشگاههایی را برای اعتبار بخشیدن به نام کشورشان در جامعه بینالمللی استفاده میکنند (WIPO 2010).
به هر حال، امروزه نمایشگاههای بینالمللی عناصری از هر سه دوره ذکر شده را دارا میباشند. کشورها در این نمایشگاهها اختراعات جدید را در معرض دید قرار می دهند، تبادلات فرهنگی را حول یک موضوع تسهیل مینمایند و از شهرها و مناطقشان برای اعتبار نام بینالمللی خودشان استفاده می کنند. از این رو حضور مخترعان ایرانی در چنین نمایشگاهها و جشنوارههایی میتواند به عنوان توسعه برند ایران در یک نگاه و صادرات فرهنگ اسلامی و ایرانی در نگاه دیگر در چنین نمایشگاههایی باشد. هدف از تدوین مقاله حاضر، ارایه آسیبهای جدی حقوقی در نمایشگاههای بین المللی اختراعات و نیز ارایه راهکارهایی برای به حداقل رسیدن آسیبهای ناشی از سرقت اختراعات است.
2- آسیبهای حقوق مالکیت فکری و تجاریسازی در نمایشگاههای بینالمللی اختراعات
قبل از پرداختن به موضوع آسیبشناسی حضور مخترعان در نمایشگاههای خارجی لازم به ذکر است که مخترعان برای حضور در این نمایشگاهها چندان در معرض ارزیابی و انتخاب قرار نگرفته و شرکتها و موسسات اعزامکننده حداقل معیارها را در مورد حضور مخترعان در نمایشگاهها لحاظ مینمایند. لذا همه اختراعات عرضه شده در نمایشگاه ممکن است آنچنان با اهمیت نبوده و از دست دادن داراییفکری اختراع چندان مهم نباشد ولی با این اوصاف توجه ما در این مقاله آن بهدسته از اختراعاتی است که باارزش و با اهمیت بوده و احتمال سرقت آنها در اینگونه نمایشگاه می رود. بنابراین در ادامه برخی از آسیبهای حفاظت از اختراعات در نمایشگاههای بینالمللی مورد بررسی قرار می گیرد (موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس، 1390):
2-1- افشای ناخواسته اطلاعات اختراعات محافظت نشده
با توجه به ماده 4 قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علامت تجاری ایران مصوب 1386 و وفق مواد مرتبط در قوانین بینالمللی افشای اختراع از هرطریق چه کتبی یا شفاهی موجب از بین رفتن شرط تازگی اختراع خواهد شد (شیرزاد 1388). از اینرو اگر خود مخترع اطلاعات اختراع را در قالب مقاله، عرضه اختراع در نمایشگاه و یا سخنرانی ارایه دهد، اطلاعات افشا شده غیرقابل ثبت خواهد بود. البته پاره ای ملاحظات و استثنائات وجود دارد که در بخش سوم این مقاله آورده شده است. از اینرو توصیه می شود مخترعان قبل از حضور در نمایشگاههای بینالمللی اختراعات اطلاعات اختراعات خود را (در صورتی که شرایط سه گانه جدید بودن، کاربرد صنعتی و حاوی گام ابتکاری را داشته باشد) در کشور محل عرضه به ثبت برساند و یا حداقل اینکه در اداره ثبت اختراعات آن کشور تشکیل پرونده بدهند.
همچنین، در بند 1 ماده 11 کنوانسیون پاریس به خطر زایل شدن شرط جدید بودن اختراع ارایه شده در نمایشگاهها اشاره شده است که در بخش سوم این مقاله راهکارها و حمایتهای قانونی برای حمایت از آن آورده شده است (کنوانسیون پاریس 1883).
2-2- عدم آگاهی مخترعان از ضرورت حفاظت حقوقی اطلاعات اختراعات
متاسفانه عدم آگاهی و یا آگاهی ناقص از قوانین حقوق مالکیت فکری توسط برخی مخترعان باعث شده است که بدون توجه به موضوعات مهم حفاظت از اطلاعات اختراع، در نمایشگاه شرکت نموده و اطلاعات اصلی اختراع خود را بسادگی در اختیار بازدیدکنندگان قرار میدهند. البته لازم به ذکر است که فرهنگسازی اهمیت موضوع حقوق مالکیت فکری در ابتدا بر عهده متولیان و مسئولان امر و در درجه بعدی بر عهده شرکتها و موسسات اعزامکننده میباشد (موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس، 1390).
2-3- امکان حضور و عرضه اختراعات ناخواسته نقضشده در نمایشگاه
با توجه به اینکه در انتخاب طرحها و اختراعات اعزامی به نمایشگاههای بینالمللی اختراعات، بر روی اختراعات ارزیابی خاصی صورت نگرفته و جستجوی پیشینه اختراعی انجام نمیشود، ممکن است اختراعاتی در نمایشگاهها عرضه شود که نقض اختراعات دیگران باشد و امکان پیگیری حقوقی از سوی مالکان اصلی اختراع وجود دارد که برای نام جمهوری اسلامی ایران شایسته نمیباشد.
2-4- فقدان راهبرد مناسب برای حضور در نمایشگاههای بین المللی اختراعات
برای شرکت در نمایشگاههای بینالمللی اختراع، از مرحله جذب گرفته تا مرحله اعزام و حضور در نمایشگاه، در کشور راهبرد مناسبی وجود ندارد. بر فرض انتخاب شایسته طرحها، در عرضه اختراعات، موضوع تجاریسازی طرحها طبق اصول حاکم در بازاریابی بینالمللی مراعات نمیشود و غالب مخترعان شرکتکننده تسلط کافی به زبان انگلیسی و فنون مذاکرات تجاری نداشته و در صورت حصول توافقات تجاری، بدون انجام ارزشگذاری حاضر به واگذاری طرح میشود که با انجام راهبرد مناسب در تجاریسازی اختراعات میتوان به اهداف تجاریسازی خود دست یافت (موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس، 1390).
3- راهکارها و قلمرو حمایتهای قانونی از اختراعات در نمایشگاههای بینالمللی
حمایت کافی از مخترعان و نوآوران و تسهیل ثبت ملی و بینالمللی حقوق میتواند ضمن حفاظت از سرمایهگذاری تحقیقات انجام شده، انگیزه اشخاص اعم از حقوقی و حقیقی را برای تحقیقات و نوآوری افزایش دهد، که جلوگیری از اختفای تکنولوژی و نوآوریها، انتشار دقیق و صحیح تکنولوژی جدید و نوآوری، جلوگیری از فعالیتهای تکراری و موازی و صرف هزینه زائد، تسهیل تکنولوژی و تشویق و ترغیب به امر سرمایه گذاری را میتوان از اثرات و نتایج مهم آن برشمرد.
برعکس، عدم حمایت کافی از اختراع و نوآوری در حوزههای مختلف و نبودن بستر و امنیت حقوقی لازم برای تضمین حقوق مخترعان و نوآوران و همچنین فقدان مکانیزم کارامد و موثر برای تحصیل گواهینامه ثبت اختراع و نوآوری در سطح ملی و بینالمللی موجب میشود که بسیاری از اختراعات و نوآوریها کتمان و در اختیار جوامع گذاشته نشود که در دراز مدت این امر می تواند دارای پیامدهای منفی زیادی باشد (علم خواه و دیگران 1391).
3-1- ضرورت حمایت از اختراعات عرضهشده در نمایشگاهها
یک اختراع برای اینکه از حمایت قانونی بتواند بهرهمند شود باید سه شرط اساسی «تازگی» (جدید بودن)، «بدیعی» (ابتکاری بودن) و «کاربرد صنعتی» را داشته باشد. تازگی اختراع به این معنی است که پیش از تقدیم اظهارنامه (تقاضانامه) اطلاعات اختراع برای عموم افشا نشده باشد؛ البته وسیله آگاهی یافتن دیگران از اختراع نیز در نیل به این مقصود تاثیری نخواهد داشت، خواه علم و آگاهی نسبت به موضوع اختراع بوسیله ابزارهای اطلاعرسانی مرسوم باشد، خواه دیگر وسایل انتشار معلومات از قبیل محافل دانشگاهی و گردهماییهای علمی، افزون بر آن توصیف کتبی یا شفاهی اختراع نیز موثر در ضابطه‌ی آگاهی یافتن نیست.
تازگی داشتن در قوانین بسیاری از کشورها یکی از شرایط اساسی و ماهوی اختراع قابل ثبت می باشد. دلیل آن نیز این است که الف) از انحصاری کردن معلومات و موضوعاتی که در دسترس عموم قرار دارند جلوگیری گردد و ب) مخترعین تلاش و فعالیتهای خود را صرف ابداعات و نوآوریهایی نمایند که قبلا در دسترس عموم نبوده و واقعا جدید تلقی گردد و ج) اینکه با تعیین شرط جدید بودن برای فعالیت اختراعی، سرمایههای انسانی و مادی به جهتی سوق داده شود که واقعا جدید بوده و بتواند در جهت توسعه اقتصادی کشورها نقش داشته باشد. از اینرو، صدمه و از بین رفتن وصف تازگی در یک اختراع موجب می شود تا حقوق متقاضی (مخترع یا صاحب اختراع) زایل شود و اختراع در قلمرو وضعیت فنی موجود (دانش قبلی Prior Art) قرار گیرد (WIPO 2008).
در نمایشگاههای بینالمللی، زوال تازگی یکی از مهمترین خطراتی است که اختراعات عرضه شده را تهدید می‌کند. البته، این خطر برای اختراعاتی است که فرآیند قانونی ثبت را سپری نکردهاند. از این رو، در بند 1 ماده 11 کنوانسیون پاریس به خطر از دست رفتن تازگی اختراع عرضه شده در نمایشگاهها توجه می شود و کنوانسیون برای جلوگیری از سوءاستفاده افراد سودجو و همچنین حمایت از مخترعانی که با حسن نیت اطلاعات مربوط به اختراعتشان را در اختیار دیگران قرار می دهند، استثنائاتی را (از جمله مهلت ارفاقی و حق تقدم) بر زوال تازگی اختراع پیش‌بینی می کند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت (موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس، 1390).
3-2- برخی معاهدات و کنوانسیونهای بینالمللی جهت حمایت از اختراعات در سطح بین المللی
3-2-1- کنوانسیون پاریس (Paris Convention)
کنوانسیون پاریس در حوزه مالکیت صنعتی و در سال 1883 توسط یازده کشور پیشرفته آن زمان در پاریس به امضا و توافق کشورها رسید که هم اکنون بیش از 180 عضو دارد که ایران هم در سال 1337 مفاد این کنوانسیون را پذیرفت. این کنوانسیون به اکثر مصادیق مالکیت صنعتی از جمله حق اختراع، علایم تجاری، طرحهای صنعتی مدلهای مصرفی و نشان مبدا جغرافیایی مربوط میشود. هدف کنوانسیون پاریس ایجاد نظامی برای مخترعین است تا بتواند از اختراع آنها در سطح بینالمللی حمایت کند. در مفاد این کنوانسیون اشاره دارد که بر طبق «اصل رفتار ملی»، در ثبت مالکیت فکری و نیز اقامه دعوا هیچ تفاوتی بین شهروندان کشورهای عضو وجود نداشته و در دادگاهها برخورد یکسانی بین مخترعین کشورهای عضو به عمل خواهد آمد.
کنوانسیون پاریس در سال 1883 منعقد شد و بعدا در بروکسل (1900)، واشنگتن (1911)، لاهه (1925)، لندن (1934)، لیسبون (1958) و استکهلم (1967) مورد بازنگری قرار گرفت. کنوانسیون پاریس در سال 1979 اصلاح شد.
3-2-2- معاهده همکاری ثبت اختراع (PCT)
با توجه به «اصل قلمروی سرزمینی» بودن در ثبت اختراعات، مخترع بایستی اختراعات خود را در کشورهایی که در آن مشتری و یا رقیب جدی وجود دارد، ثبت نماید. از اینرو با ثبت اختراع در یک کشور، آن اختراع فقط در کشور محل ثبت مورد حمایت قرار گرفته و در دیگر کشورها هیچ تضمینی برای عدم کپیبرداری از آن وجود ندارد. در این بین، معاهده همکاری ثبت اختراع (PCT) این امکان را برای مخترع کشورهای عضو فراهم میآورد که درخواست فقط یک اظهارنامه یا تقاضانامهی «بینالمللی»، با یک زبان مشترک و بهطور همزمان برای تشکیل پرونده ثبت اختراع در تعداد زیادی از کشورها اقدام نماید. لازم به ذکر است که حق تقدم مخترع بر اساس این معاهده 30 ماه بوده و مخترع در این فاصله بخوبی میتواند در اقدامات بازاریابی اختراع خود تلاش نماید. این معاهده در سال 1970 منعقد شد و در سال های 1979 و 1984 اصلاح گردید و هماکنون 145 کشور عضو این معاهده میباشند. همچنین ایران در چند سال اخیر عضویت معاهده را پذیرفته است ولی بهدلیل آماده نبودن زیرساختها و بسترهای اجرایی آن، هنوز اجرایی نشده است.
3-2-3- موافقت نامه جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری(تریپس) (Trips)
از دهه 1970 ، با توجه به نقایص کنوانسیونها و موافقتنامههای قبلی و عدم وجود یک ساز و کار اجرایی موثر در آن ها باعث مطرح شدن حقوق مالکیت فکری از سوی کشور های توسعهیافته در مذاکرات دور اروگوئه در قالب موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت «گات» شد که سر انجام به تصویب «موافقتنامه جنبههای تجاری مالکیت فکری»(تریپس) منجر گردید.
موافقتنامه جنبههای تجاری مالکیت فکری (تریپس) یکی از اجزای تفکیکناپذیر سند نهایی دور اروگوئه و یکی از سه رکن موافقت نامههای سازمان جهانی تجارت (WTO) (شامل موافقتنامههای مربوط به تجارت کالا، خدمات و مالکیت فکری) است. این موافقتنامه جامعترین سند بینالمللی در مورد حقوق مالکیت فکری است و حوزههایی مثل حق مولف (کپی رایت) و حقوق جانبی، علایم تجاری، علایم جغرافیایی، طرحهای صنعتی، حق اختراع، طرحهای ساخت مدارهای یکپارچه و اسرار تجاری را در بر میگیرد.
3-3- انواع حمایتهای موقتی از اختراعات قابل ثبت عرضه شده در نمایشگاهها
یکی از موارد مهمی که جزء استثنائات وارده بر زوال تازگی اختراع عرضه شده در نمایشگاهها و به صورت کلی استثناء بر زوال تازگی اختراعات قلمداد میشود، «مهلت ارفاقی» است. در برخی از کشورها، افشای اختراع در یک فرصت 12 ماهه یا 6 ماهه قبل از تسلیم اظهارنامه برای ثبت اختراع یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم اختراع، خدشهای به نو بودن اختراع وارد نمی کند. هدف از این مهلت ارفاقی که ضمناً می تواند به افشای اختراع مثلا فقط در نمایشگاه بینالمللی محدود گردد یا اینکه هر نوع افشایی را در بر گیرد، آن است که متقاضی ثبت اختراع مجال یابد اختراع خود را بازاریابی یا آزمایش کند و بدون اطمینان از تجاری شدن اختراع اقدام به ثبت آن که مستلزم صرف هزینههای هنگفتی بهویژه در کشورهای اروپایی، امریکا و ژاپن است، ننماید (میرحسینی 1385).
با توجه به اختلاف قوانین داخلی در زمینه مهلت ارفاقی در صورت فقدان یک هماهنگی بینالمللی دراین خصوص، مخترع ممکن است با خطر از دست دادن حقوق خود برای ثبت اختراع در کشورهای مختلف مواجه شود؛ زیرا بر این اساس قانون داخلی یک کشور ممکن است اختراعی را که 12 ماه قبل افشا شده جزء فن یا صنعت قبلی تلقی کند و آن را فاقد وصف تازگی بداند چرا که مثلا بیش از 6 ماه از افشای اختراع در قالب مهلت ارفاقی حمایت به عمل نمی آورد یا اینکه کشور دیگر اساسا چنین مهلت ارفاقی را به رسمیت نشناسد. از طرف دیگر، در نظر گرفتن این مهلت ارفاقی بیشتر برای کشورهایی اهمیت دارد که تعداد مخترعین آنها زیاد است و آنها ناگزیرند تا از عهده هزینه ثبت آنها برآیند. بنابراین برای کشورهای درحال توسعه که سهم اندکی در اختراعات جهانی دارند و نوعاً هزینههای ثبت اختراع در آنها زیاد نیست، استفاده عملی از این فرصت اهمیت کمتری دارد. به هرحال، باتوجه به خطرات ناشی از اختلاف در مدت مهلت ارفاقی در قوانین کشورهای دیگر، هماهنگیهای بین المللی باید برای یکسانسازی آن در تمامی کشورها صرفنظر از وضعیت توسعهای - حتی کشورهای درحال توسعه- صورت پذیرد (میرحسینی 1385).
موضوع و اهمیت مهلت ارفاقی مورد توجه سازمان جهانی مالکیت فکری است و تلاش دارد که در بحث هماهنگسازی و متحدالشکل قوانین ماهوی اختراع در این خصوص اقدام جدی معمول دارد و استاندارد کردن این مدت که موردنظر معاهده هماهنگسازی قوانین ماهوی اختراعات است، میتواند قابل توجه باشد؛ زیرا وجود چنین مهلتی حداقل این حسن را دارد که مخترعین بتوانند از این فرصت به منظور بازاریابی برای اختراعاتشان درسطح داخلی و بینالمللی استفاده کنند.
در قانون علائم و ثبت اختراعات ایران مصوب 1310، در رابطه با مهلت ارفاقی مقررهای وجود نداشت ولی، در بند (هـ) ماده 4 قانون جدید اختراعات، علائم تجاری و طرح های صنعتی مصوب سال 1386 در این خصوص آمده است:
«در صورتیکه افشای اختراع ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم اختراع صورت گرفته باشد، مانع ثبت نخواهد بود.» افشا در نمایشگاهها از جمله نمایشگاههای بینالمللی از موارد مشمول این ماده است که در ماده 26 آیین نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات 1386 به آن اشاره میشود.
به موجب ماده «26» آیین نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات:
"استفاده از مهلت ارفاقی در بند (هـ) ماده 4 قانون از جمله ناظر بر موارد زیر است:
1- افشاء به دلیل یا در نتیجه سوء استفاده اشخاص ثالث یا ذی‌حق قبلی متقاضی انجام شده باشد؛
2- افشاء در نتیجه شرکت در یک نمایشگاه رسمی باشد که در این فرض متقاضی باید گواهی شرکت در این نمایشگاه را که به تأیید مسئولان ذیربط رسیده همراه با درج این مطلب که اختراع فقط در نمایشگاه مذکور به نمایش گذاشته شده است، ظرف 30 روز از تاریخ تسلیم اظهارنامه به مرجع ثبت تسلیم نماید.
تبصره- منظور از نمایشگاه رسمی نمایشگاهی است که توسط دولت یا ادارات ذیصلاح داخلی تشکیل میشود و یا توسط دولت یا اشخاص ذیصلاح در یک کشور عضو کنوانسیون پاریس و در سطح بینالمللی برگزار میگردد. در فرض اخیر گواهی مسئولان ذیربط نمایشگاه رسمی باید به تأیید نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران رسیده باشد."
حق تقدم در بحث اختراع به این معنی است که اگر شخصی بر اساس کنوانسیون پاریس برای حمایت مالکیت صنعتی اظهارنامهای برای ثبت اختراع به یکی از کشورهای عضو این کنوانسیون تسلیم کند، به مدت 12 ماه از تاریخ ثبت اظهارنامه این اختراع در هر یک از کشورهای دیگر عضو این کنوانسیون بر دیگر اشخاص حق تقدم دارد. با توجه به قسمت (ب) ماده 4 کنوانسیون پاریس، حق تقدمی که دارنده آن در کشورهای دیگر در مدت مقرره مطالبه کند با تسلیم تقاضای شخصی دیگر یا انتشار اختراع و غیره باطل نخواهد شد. به عبارت دیگر، در مدت حق تقدم، درخواست شخص ثالث نسبت به همان موضوع و محصول در کشوری که حق تقدم درخواست می شود باید رد شود. از سوی دیگر، با وجود اینکه در اغلب کشورها انتشار اختراع یا بهره برداری از آن پیش از ثبت، مانع ثبت اختراع است چنانچه اختراع بعد از اولین درخواست ثبت که بر اساس آن مطالبه حق تقدم می شود و قبل از تاریخ انقضای مهلت حق تقدم منتشر گردد یا مورد بهره برداری قرار گیرد این انتشار یا بهرهبرداری موجب رد تقاضای ثبت موضوع اختراع در کشور بعدی به لحاظ زوال تازگی اختراع نخواهد شد (میرحسینی 1385).
در قانون ثبت اختراعات ایران بر اساس ماده «9»، متقاضی میتواند همراه اظهارنامه خود، طی اعلامیه‌ای حق تقدم مقرر در کنوانسیون پاریس برای حمایت مالکیت صنعتی مورخ 1261 هجری شمسی (20 مارس 1883 میلادی) و اصلاحات بعدی آن را درخواست نماید. حق تقدم میتواند بر اساس یک یا چند اظهارنامه ملی یا منطقه‌ای یا بینالمللی باشد که در هر کشور یا برای هر کشور عضو کنوانسیون مذکور تسلیم شده است. در صورت درخواست حق تقدم:
الف- اداره مالکیت صنعتی از متقاضی میخواهد ظرف مدت معین، رونوشت اظهارنامهای را ارائه دهد که توسط مرجع ثبت اظهارنامه ای که مبنای حق تقدم است، گواهی شده باشد.
ب- با پذیرش درخواست حق تقدم حمایتهای مذکور در کنوانسیون پاریس شامل آن خواهد بود.
در صورت عدم مراعات شرایط مندرج در این ماده و مقررات مربوط به آن، اعلامیه مذکور کان لم یکن تلقی میشود. با توجه به مراتب فوق و در رابطه با استثنائات زوال تازگی اختراع ذکر نکات زیر ضروری به نظر میرسد:
با توجه به بند (هـ) ماده 4 قانون جدید، انتشار کتبی یا شفاهی اختراع و یا استفاده عملی از آن قبل از تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از حق تقدم موجب زوال تازگی اختراع است. بنابراین برخلاف قانون 1310، قانونگذار در قانون جدید به این نکته توجه کرده و افشای اختراع یا استفاده عملی از آن قبل از تاریخ حق تقدم را موجب رد تقاضای ثبت اختراع دانسته است.
به استناد قسمت اخیر بند (هـ) فوقالاشعار، در صورتیکه افشای اختراع ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم صورت گرفته باشد، مانع ثبت نخواهد بود. با توجه به مراتب فوق، روشن است که این مهلت شش ماه ارفاقی، علاوه بر مهلتی است که بعنوان حق تقدم پیش بینی شده است.
درکشورهایی که در قوانین ملی خود مهلت ارفاقی 12 ماهه یا شش ماهه را پیش بینی نکردهاند و یا در صورت پیش بینی فقط تاریخ تقاضا را ملاک قرار دادهاند، دوره حق تقدم میتواند در واقع نوعی استثنا بر زوال تازگی باشد. به عبارت دیگر، در این قبیل کشورها اگر افراد در چارچوب نظام پاریس از حق تقدم مقرر در آن بخواهند استفاده نمایند، اداره ثبت اختراع نمی تواند در طول دوره حق تقدم، به افشای اختراع یا استفاده از آن تمسک و به استناد آن اختراع ادعایی را ثبت ننماید.
4- نتیجه گیری
1- در صورت اعزام مخترعان به نمایشگاههای بینالمللی اختراعات، انتخاب مخترعان جهت حضور در نمایشگاهها بایستی با نظارت نهادهای متولی کشور از جمله بنیاد ملی نخبگان صورت گیرد تا در درجه اول از حضور اختراعات ارزشمند محافظتنشده جلوگیری شود. ثانیا بتوان بر حضور موثر مخترعان در نمایشگاهها با هدف تجاریسازی اختراعات در سطح بینالملل نظارت و مدیریت داشت.
2- ارایه اختراع در نمایشگاه اختراعات، اختراع را در معرض خطر از بین رفتن شرط تازگی اختراع توسط خود مخترع قرار می دهد. برای پیشگیری از این خطر توصیه می شود با انجام تشریفات قانونی ثبت اختراع ( یا ثبت تقاضانامه) موجب به حداقل رساندن مخاطرات موجود در از بین رفتن حق مالکیت فکری شد.
3- برای استفاده از حمایتهای دائمی در ثبت اختراع، کنوانسیونهایی چون کنوانسیون پاریس، معاهده همکاری ثبت اختراع و موافقتنامه جنبههای تجاری مالکیت فکری (تریپس) وجود دارد که افراد و شرکتها میتوانند از حمایتهای آن بهرهمند شوند.
4- در صورتی که مخترع اطلاعات اختراع خود را در یکی از نمایشگاههای بینالمللی افشا نماید، میتواند عطف به بند 1 ماده 11 کنوانسیون پاریس از «مهلت ارفاقی» مقرر در قانون بهرهمند شود. همچنین مخترع میتواند از «حق تقدم» اشاره شده در قسمت ب ماده 4 کنوانسیون پاریس برای ثبت اختراع استفاده کند.
منابع و مراجع:
WIPO, Intellectual Property Handbook: Policy, Law and Use, 2010, p. 241.
فاز اول گزارش «آسیبشناسی حضور مخترعان در نمایشگاههای بین المللی اختراعات و نوآوریها» گزارش تحقیقی، بهمن 89، موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس.
فاز دوم گزارش «آسیبشناسی حضور مخترعان در نمایشگاههای بین المللی اختراعات و نوآوریها» گزارش تحلیلی، بهمن 89، موسسه داراییهای فکری و فناوری مدرس.
اسلامی شیرزاد. 1388. مجموعه قوانین مالکیت فکری. تهران: انتشارات مجد.
متن کنوانسیون پاریس. www.wipo.int
علمخواه حسن، شجاع جواد. 1390. راهنمای مالکیت فکری برای کسب و کارهای دانشبنیان. تهران: انتشارات ستایش حقیقت.
Intellectual Property For Business, WIPO 2008.
میرحسینی سیدحسن. 1385. مقدمهای بر حقوق مالکیت معنوی. تهران: انتشارات میزان.
میرحسینی سیدحسن. 1385. حقوق اختراعات. تهران: انتشارات میزان.
